Η διάλεξη ως θέαμα, της Μαρίας Τριανταφύλλου (2007)

Η ΔΙΑΛΕΞΗ ΩΣ ΘΕΑΜΑ

Για την διάλεξη-μουσική παράσταση

«Έρευνα για το αν ο άνθρωπος τον άνθρωπο βοηθά»

                                                                                      

                                                                                   της Μαρίας Τριανταφύλλου

       Προοριζόταν για δημοσίευση το 2007 σε θεωρητικό περιοδικό του ΣΥΡΙΖΑ,  από το οποίο κυκλοφόρησε μόνο το πρώτο τεύχος χωρίς να το συμπεριλάβει.

Με τις διαλέξεις υπάρχει πάντα ο φόβος της κούρασης του ακροατηρίου, ειδικά όταν, εξαιτίας του θέματος, περιέχουν πολλά ιστορικά στοιχεία και πληροφοριακό υλικό για ρεύματα της τέχνης και μεγάλους καλλιτέχνες. Το πρόβλημα διογκώνεται, όταν ο αγορητής καλείται να μιλήσει μπροστά σε ένα μέσο κοινό, ή, για να το πούμε ακριβέστερα, σε ένα κοινό μη ειδικών. Η Νάντια Βαλαβάνη έδωσε μια έξυπνη λύση στο πρόβλημα μετατρέποντας τις διαλέξεις της για τον Μπρεχτ ή για θέματα που συνδέονται άμεσα με την μπρεχτική δημιουργία σε θέαμα. Συνδυάζει δηλαδή τον θεωρητικό λόγο γύρω από το ζήτημα που πραγματεύεται, με θεατρικά σκετς, τραγούδια και πλούσιο εικαστικό υλικό. Με αυτόν τον τρόπο, οι πληροφορίες περνούν αβίαστα, ενώ ταυτόχρονα το καλλιτεχνικό μέρος υλοποιεί την θεωρία μπροστά στα μάτια του ακροατή/θεατή. Αντί να καταφύγει στην αναφορά σε στίχους, την καταγραφή μιας φράσης, οτιδήποτε τέλος πάντων αποτελεί το σύνηθες αποδεικτικό υλικό που ενισχύει τα επιχειρήματα ή αποδεικνύει την ορθότητα μιας σκέψης, δημιουργεί ένα θέαμα που περιλαμβάνει ακριβώς αυτά τα στοιχεία. Η μέθοδος αυτή, ειρήσθω εν παρόδω αγαπητή σε δασκάλους με παιδαγωγικές ευαισθησίες και μεράκι για το μάθημά τους, έχει, μεταξύ άλλων δύο πολύ θετικά στοιχεία: α. έχει λαϊκότητα (με την έννοια της απεύθυνσης και προσέγγισης του ευρέος κοινού με σεβασμό και διάθεση να μεταγγίσει γνώσεις και ευαισθησίες σε γλώσσα εύληπτη, όχι τεχνική και ασφυκτική από δύσκολες και υπό συζήτηση θεωρίες) και β. επαναφέρει ένα προβληματισμό, εν πολλοίς ξεχασμένο από την ελληνική, τουλάχιστον, Αριστερά τα τελευταία χρόνια: τον παιδα;γωγικό ρόλο του διανοούμενου που θεωρεί σημαντικό μέρος της δουλειάς του να συμβάλει στην ανάπτυξη εκείνου που τόσο εύστοχα είχε ονομάσει ο Αριστοτέλης «όρεξιν του ειδέναι», βάζοντάς το μάλιστα μέσα στον ίδιο τον ορισμό του ανθρώπου. Υπ’ αυτήν την έννοια, η δουλειά της είναι μια ζωντανή αριστερή παρέμβαση στον πολιτισμό. Τυχόν θεωρητικές διαφωνίες –ιστορικές, πολιτικές, θεωρίας της λογοτεχνίας κτλ- για το περιεχόμενο του λόγου της και θα υπάρχουν βεβαίως και μπορούν να συζητηθούν σοβαρά. Εμείς εδώ αναφερόμαστε στο πλαίσιο. Γι’αυτό θεωρήσαμε πολύ εύστοχο από συμβολικής απόψεως το τραγούδι με το οποίο διάλεξε να κλείσει τη διάλεξη-μουσική παράσταση «Έρευνα για το αν ο άνθρωπος τον άνθρωπο βοηθά», στις 21 Ιανουαρίου, στη Δημοτική Σκηνή «Κάρολος Κουν» του δήμου Αλίμου,   με το τραγούδι «Εγκώμιο της μάθησης» από το θεατρικό έργο του Μπρεχτ  «Η μάνα» (1932), σε μουσική Χανς Άισλερ.

        Μάθαινε και τ΄ απλούστερα! Γι΄ αυτούς

                        Που ο καιρός τους ήρθε

                        Ποτέ δεν είναι πολύ αργά!

                        Μάθαινε το αβγ, δε σε φτάνει, μα συ

                        Να το μαθαίνεις! Μη σου κακοφανεί!

                        Ξεκίνα! Πρέπει όλα να τα ξέρεις!

                        Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

                        Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

                        Μάθαινε, άνθρωπε στο άσυλο!

                        Μάθαινε, άνθρωπε στη φυλακή!

                        Μάθαινε, γυναίκα στην κουζίνα! Μάθαινε, εξηντάχρονε!

                        Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

                        Ψάξε για σχολείο, άστεγε!

                        Προμηθέψου γνώση, παγωμένε!

                        Πεινασμένε, άρπαξε το βιβλίο: είν’  ένα όπλο.

            `           Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

                        Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

                        Μην ντρέπεσαι να ρωτήσεις, σύντροφε!

                        Μην αφεθείς να πείθεσαι

                        Μάθε να βλέπεις συ ο ίδιος!

                        Ό,τι δεν ξέρεις ο ίδιος

                        Καθόλου δεν το ξέρεις.

                        Έλεγξε το λογαριασμό

                        Εσύ θα τον πληρώσεις.

                        Ψάξε με τα δάκτυλα κάθε σημάδι.

                        Πρώτα: Πως βρέθηκε αυτό εδώ;

                        Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

                        Εσύ πρέπει να πάρεις τη διεύθυνση.

(μτφρ. Νάντια Βαλαβάνη)

Η διάλεξη είχε ως θέμα  τους δυο σημαντικούς μουσικούς συνεργάτες του Μπρεχτ, τον Κουρτ Βάιλ και τον Χανς Άισλερ. Στην Ελλάδα έχουμε συνηθίσει την παρουσίαση μπρεχτικών τραγουδιών από τραγουδιστές του έντεχνου τραγουδιού. Θυμίζουμε ενδεικτικά την επική εκτέλεση της Μαρίας Φαραντούρη ή την ευαίσθητη ερμηνεία του «Youkali» από την Έλλη Πασπαλά. Εδώ είχαμε μια ευχάριστη και πολύ ενδιαφέρουσα αλλαγή: τα τραγούδια ερμηνεύθηκαν σε κλασικές εκτελέσεις από καλλιτέχνες του μελοδράματος, τον βαρύτονο Κώστα Ρασιδάκι, μόνιμο συνεργάτη της Βαλαβάνη, που φέτος πρωταγωνιστεί στην παράσταση «Θυμήσου εκείνα τα χρόνια» στο θέατρο «Ακροπόλ» (κείμενο σκηνοθεσία) και τη σοπράνο Διονυσία Νιόβη Κλαυδιανού. Στο πιάνο συνόδευε η πιανίστα Αφροδίτη Στυλιανίδου. Έτσι οι προηγούμενες παρατηρήσεις μας μπορούν να συμπεριλάβουν και αυτό το στοιχείο: την προσπάθεια δηλαδή να έρθει το λυρικό τραγούδι κοντά σε ένα κοινό όχι πάντα ιδιαίτερα πεπαιδευμένο στους μουσικούς κώδικες αυτού του είδους τραγουδιού, να το πείσουν να μην φοβάται αυτή τη μορφή τέχνης, συχνά ταυτισμένης με την υψηλή και δυσνόητη κουλτούρα, συνδεδεμένη με την αστική τάξη.

Αν θέλει πραγματικά η Αριστερά, οι αριστεροί καλλιτέχνες, να παρέμβουν δημιουργικά στον πολιτισμό οφείλουν, πριν απ’ όλα, ν’ ανοίξουν διάπλατα τα παράθυρά του προς τον κόσμο και να εφεύρουν τρόπους που θα βοηθήσουν τον πολίτη να συνδεθεί με την κουλτούρα, θα την κάνει κτήμα του. Αυτό είναι μια πραγματική αντίσταση και μια αληθινή πράξη διαμαρτυρίας  που δεν θα μείνει μια μοναχική εκδήλωση πόνου και αηδίας για όσα συμβαίνουν αλλά θα έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα.

Την πρώτη ιδέα για τη δουλειά αυτή είχε ο δήμος Π. Ψυχικού, που, πέρυσι, για να τιμήσει τα πενήντα χρόνια από το θάνατο του Μπρεχτ, ζήτησε την οργάνωση μιας βραδιάς με μπρεχτικά τραγούδια σε λυρικές εκτελέσεις. Ο Κουρτ Βάιλ, ο Άισλερ λιγότερο ίσως, αποτελεί μέρος του ρεπερτορίου πολλών λυρικών καλλιτεχνών, ειδικά στο εξωτερικό. Πέρυσι παρουσιάστηκε μια πρώτη μορφή της παράστασης που είδαμε στον Άλιμο, μετά ταξίδεψε και σε άλλους δήμους εντός και εκτός Αττικής, κάθε φορά όμως διαφορετική, αφού οι συντελετές την εξελίσσουν, προσθέτοντας και αφαιρώντας στοιχεία και πλουτίζοντας διαρκώς το εικαστικό μέρος. 

Στην εισαγωγή της διάλεξή της η Βαλαβάνη σημείωσε: «Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ ανάπτυξε αξιοσημείωτες απόψεις για τη μουσική και τη θέση της στο επικό του θέατρο. Συνέθεσε επίσης ο ίδιος τη μουσική για το μεγαλύτερο μέρος της νεανικής του ποιητικής παραγωγής, επειδή δεν εμπιστευόταν κανένα συνθέτη.

Ο πρώτος συνθέτης που τον έπεισε να συνεργαστούν ήταν ο νεαρός καμπαρετίστας  Φραντς Μπρουνιέρ. Ένα χρόνο πριν το θάνατο του Μπρουνιέρ από φυματίωση το 1928 σε ηλικία μόλις 23 ετών, ο τότε 29χρονος Μπρεχτ είχε αρχίσει ήδη να συνεργάζεται με τον 27χρονο Κουρτ Βάιλ, γιο του κάντορα της συναγωγής στο Ντεσάου, μεγαλωμένο στους ήχους της εβραϊκής θρησκευτικής μουσικής. Πρώτα αποτελέσματα της συνεργασίας τους το Mahagonny Songspiel και, το 1928, η Όπερα της πεντάρας, που παρωδώντας ποιητικά και μουσικά την αστική κοινωνία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης μ΄ ένα μουσικό ιδίωμα βασισμένο σε μια ιδιόμορφη εκδοχή της τζαζ με απόηχους λαϊκής γερμανικής μουσικής, αλλά και της κλασικής παιδείας που είχε αποκτήσει ο Βάιλ μαθητεύοντας πλάι στον Μπουζόνι, έκανε και τους δύο διάσημους στην Ευρώπη μέσα σε μια νύχτα. Το 1930 και μετά από έξι πολύ σημαντικά κοινά μουσικά θεατρικά έργα, όταν οι πολιτικές διαφορές ανάμεσα τους έκαναν αδύνατη την παραπέρα συνεργασία τους – η γυναίκα του Βάιλ, τραγουδίστρια και ηθοποιός Λότε Λένια, ισχυρίζεται ότι ο Βάιλ της είχε πει ότι ο Μπρεχτ σε λίγο θα του ζητήσει να μελοποιήσει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο –, ο Μπρεχτ είχε γνωρίσει τον Χανς Άισλερ, με τον οποίο μοιραζόταν την άποψη για την ανάγκη αλλαγής του κόσμου. Ο Άισλερ, επιχειρώντας μαζί με τον Μπρεχτ να δημιουργήσουν θέατρο για τις εργαζόμενες μάζες, ώθησε τη μουσική των έργων του Μπρεχτ σε καινούργια μονοπάτια, πίσω απ’  τα οποία υπέβοσκε ο Μπαχ, αλλά και – το πιο ειρωνικό - ό,τι πιο μοντέρνο στο πνεύμα «η τέχνη για την τέχνη», η ατονική μουσική και η δωδεκαφωνική κλίμακα του δασκάλου του Άρνολντ Σένμπεργκ». 

Τα τραγούδια, κατανεμημένα σε κύκλους ανάλογα με το θεατρικό ή κινηματογραφικό έργο στο οποίο ανήκουν, παρουσιάζονταν αφού πρώτα κατατίθεντο χρήσιμες πληροφορίες για το έργο, την ιστορία του, τον τρόπο που γράφτηκαν, τις μουσικές επιλογές που χρειάστηκε να κάνουν οι συνθέτες, τις συναντήσεις τους με την μπρεχτική σκέψη, την αλληλοσυμπλήρωση θεωρητικά και καλλιτεχνικά του συγγραφέα και του μουσικού. Παράλληλα με την εκτέλεση του τραγουδιού, το κοινό μπορούσε να βλέπει σε διαφάνεια τους στίχους (κατά κύριο λόγο σε μετάφραση Βαλαβάνη, αλλά επίσης και Παύλου Μάτεσι και Σωτηρίας Μαντζίρη – Θόδωρου  Παρασκευόπουλου), ενώ η εικαστική υποστήριξη έδινε την εικόνα της εποχής: πολλές φωτογραφίες, πορτραίτα αλλά και μαρτυρίες πολιτικών και καλλιτεχνικών γεγονότων, και ζωγραφική της εποχής, με πολύ έντονη παρουσία τριών ζωγράφων που χάραξαν με το έργο τους το βλέμμα εκείνων των ημερών: Γκροτς, Ντιξ και ιδίως ο μεγάλος Μπέκμαν (τι καλά που θα ήταν να βλέπαμε σύντομα και στην Ελλάδα μια έκθεση έργων του σαν αυτή που παρουσιάζεται στο Μόναχο και περιλαμβάνει έργα της γονιμότερης περιόδου του, αυτής του Άμστερνταμ).