ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ

Απάντηση σε ερώτηση του περιοδικού

Monthly Review

Αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της μηνιαίας επιθεώρησης Monthly Review στο πλαίσιο του ειδικού αφιερώματος «Οι αξίες και η συμβολή τους στη διαμόρφωση της ταυτότητας των Ελλήνων». Μια συντομευμένη εκδοχή του παραπάνω κειμένου δημοσιεύτηκε ταυτόχρονα στο αντίστοιχο τεύχος-αφιέρωμα του Monthly Review, Νο 39, Μάρτιος 2008.

Πολλοί αναλυτές – κυρίως στις αναπτυγμένες χώρες – θεωρούν ότι αξίες όπως η δημοκρατία, η ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν γίνει πλέον παγκόσμιες. Πιστεύετε ότι υπάρχουν ιδιαίτερες ελληνικές αξίες και πως αυτές επηρεάζουν το παρόν και το μέλλον της ταυτότητας των Ελλήνων;

     Τι εννοούμε με τον όρο «παγκόσμιες» αναφερόμενοι σε αξίες όπως η δημοκρατία, η ισότητα και τα ανθρώπινα δικαιώματα; Ότι ισχύουν παντού στον κόσμο; Αυτή η εκδοχή καταρρέει στην απλούστερη εμπειρική εξέταση. Ότι γίνονται αποδεκτές παντού στον κόσμο; Κι εδώ η απάντηση είναι αρνητική. Και ποιο είναι το ουσιαστικό περιεχόμενο τους όπου είναι θεσμοθετημένες; Αναφερόμαστε σε μια εποχή όπου, στο όνομα του αντιτρομοκρατικού αγώνα και προκειμένου να υπάρξει «νομιμοποίηση» για ιμπεριαλιστικούς πολέμους τύπου Ιράκ και Αφγανιστάν, για το Γκουαντανάμο, τις μυστικές φυλακές, τα βασανιστήρια, τις απαγωγές, αλλά και το καθεστώς των «έκτακτων νομοθετημάτων», της βιομετρίας και της παρακολούθησης της ζωής των πολιτών στις ΗΠΑ και στις χώρες της ΕΕ, διακηρύσσεται αδίστακτα ότι η ασφάλεια είναι αξία υπέρτερη από τη δικαιοσύνη. Και θα είχε ενδιαφέρον να δούμε πως προσλαμβάνει την έννοια της ισότητας η πεινασμένη πλειοψηφία του κόσμου…

    Ως άποψη, λοιπόν, στηρίζεται κυρίως στη συγκροτημένη σε θεωρία φαντασία: Στις θεωρίες για το τέλος της ιστορίας, όταν ένα αποκρυφιστικό φιλοσοφικό ρεύμα των μέσων του 20ου αιώνα με έμβλημα τη μετα-ιστορία, μια θεώρηση μάλλον για το τέλος του νοήματος στον κόσμο παρά για το τέλος του ίδιου του κόσμου, συναντάται την περίοδο της κατάρρευσης του «υπαρκτού σοσιαλισμού» με την οπτιμιστική θεωρία του γκουρού του Στέιτ Ντιπάρτμεντ Φ.Φουκουγιάμα και μετατρέπεται, χάρη στα ΜΜΕ, σε οικουμενική ερμηνεία της ιστορίας. Υποθέτει ότι στα τέλη του 20ου αιώνα η δυτική φιλελεύθερη δημοκρατία έχοντας θριαμβεύσει επί των αντιπάλων της (φασισμού και κομμουνισμού) προβάλλει ως η τελική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης ολοκληρώνοντας την ιστορική εξέλιξη. «Το κράτος που αναδύεται στο τέλος της ιστορίας είναι φιλελεύθερο στο βαθμό που αναγνωρίζει και προστατεύει διαμέσου ενός δικαιϊκού συστήματος τον οικουμενικό χαρακτήρα του ανθρώπινου δικαιώματος στην ελευθερία, και δημοκρατικό στο βαθμό που υφίσταται μόνο συναινέσει των κυβερνώμενων.» (“The End of History”) Η ελευθερία συμπεριλαμβάνει βέβαια πριν απ’ όλα τα δικαιώματα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και της λειτουργίας της οικονομίας της αγοράς.

    Η δημοκρατία όμως καθορίζεται από το ουσιαστικό της περιεχόμενο, κι όχι μόνο από τα τυπικά μορφικά της χαρακτηριστικά. Απαιτεί θράσος ο ισχυρισμός ότι «κυβερνά η πλειοψηφία», όταν ο εκτελεστικός βραχίονας έχει μεγεθυνθεί και ισχυροποιηθεί τόσο πολύ σε βάρος της νομοθετικής εξουσίας ή όταν κυριαρχούν όλο και περισσότερο υπερεθνικοί μηχανισμοί ουσιαστικά ανεξέλεγκτοι απέναντι στους λαούς των χωρών που «αντιπροσωπεύουν». Όταν το διεθνές χρηματιστικό κεφάλαιο και οι πολυεθνικές έχουν κατ΄ ουσία σαρώσει τα εθνικά σύνορα απέναντι σε εργαζόμενους εγκλωβισμένους στα όρια της χώρας τους, ενώ οι «θυσίες» που καλείται συνεχώς να υποστεί η πλειοψηφία μέσα σε κάθε χώρα δικαιολογούνται από μυστηριώδεις «κανόνες της οικονομίας» που μόνο μια μικρή μειοψηφία ειδικών γνωρίζει και διαχειρίζεται. Η πολιτική πραγματικότητα των αναπτυγμένων κρατών που προβάλλει ως «τελικό» ιστορικό οικουμενικό μοντέλο αντανακλά την τυποκρατική εξουσία μιας εκφυλιστικής (λόγω της διαφθοράς) ολιγαρχίας πλουσίων, που ελέγχουν άμεσα την «τέταρτη εξουσία» και νομιμοποιούνται μέσω μιας «δημοψηφισμιακής» αντιπροσώπευσης. Ακόμα κι ο ισχυρισμός ότι παραμένουν μόνο τυπικά κατάλοιπα του ιστορικού παρελθόντος, εθνικισμοί χωρίς διακριτό κοινωνικό περιεχόμενο και φονταμενταλισμοί περιορισμένοι στις «καθυστερημένες» χώρες, σαρώθηκε μέσα στα 10 χρόνια που ακολούθησαν κι ιδιαίτερα με την έναρξη του 21ου αιώνα.

    Τελικά στόχος της προβολής της άποψης περί «παγκοσμιότητας» των συγκεκριμένων αξιών δεν είναι παρά η ζύμωση της ιδέας του μονόδρομου της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, της εξαφάνισης οποιωνδήποτε βιώσιμων εναλλακτικών λύσεων απέναντι στον πολιτισμό του ΟΟΣΑ. Επιδιώκουν να πείσουν ότι «ένας άλλος κόσμος», ανθρωποκεντρικός αντί για «κερδοκεντρικός», είναι παντελώς ανέφικτος, λόγω οριστικής εξάντλησης οποιουδήποτε καθολικού χαρακτήρα σχεδίου κοινωνικής χειραφέτησης.

     Στα καθ’ ημάς: Ιδιαίτερες «ελληνικές» αξίες, με την έννοια που αυτό το ιδεολόγημα ενσωματώνεται στην κουλτούρα της Δεξιάς, ως συνεχιστές μιας αδιάκοπης παράδοσης χιλιετιών, γεννήτορες της δημοκρατίας, μεταγγιστές των φώτων του πολιτισμού κλπ, δεν υπάρχουν βέβαια. Η συλλογική «εθνική» μνήμη δεν πηγαίνει τόσες χιλιάδες χρόνια πίσω και η ιστορία προωθείται με ασυνέχειες, κι όχι με γραμμική πρόοδο: Οι αξίες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και της δημοκρατίας των πόλεων-κρατών στον ελληνικό χώρο ή η υλιστική διαλεκτική του Ηράκλειτου και των άλλων προσωκρατικών, συνιστούν μέρος του σύγχρονου ελληνικού αξιακού εποικοδομήματος και της ελληνικής ταυτότητας με το συγκεκριμένο, ιστορικά καθορισμένο περιεχόμενο τους μόνο «μεταγγισμένες» μέσω της παγκόσμιας αλληλεπίδρασης καταστάσεων και ιδεών. Στο πλαίσιο διαφόρων ρευμάτων και καταστάσεων που καθορίζουν το σύγχρονο περιεχόμενο τους, από τον πολιτικό φιλελευθερισμό ή τη μαρξιστική αντίληψη για τη διαλεκτική μέχρι μορφές άμεσης και μη αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, όπως είναι οι συνελεύσεις βάσης.

   Από την άλλη πλευρά, η τάση μιας ειδικής καπιταλιστικής διαχείρισης των σύγχρονων πολυσύνθετων κοινωνιών που γίνεται πλέον ιδιαίτερα αισθητή και στην Ελλάδα, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η μετάθεση του αισθήματος της κοινότητας από τα υπερμεγέθη σύμβολα (έθνος) σε πολύ πιο μικρά, «κοινοτικά» και αν είναι δυνατόν εν μέρει αυτοδιαχειριζόμενα, δεν πρέπει να μας κάνει να χαρίζουμε τα όποια ιδιαίτερα στοιχεία μιας (υπαρκτής και όχι φαντασιακής) «ελληνικής ταυτότητας» στον εσωτερικό ή διεθνή ιμπεριαλισμό. Πρόκειται για στοιχεία μιας πολύ πιο κοντινής χρονικά, ιδιαίτερης «εθνοτικής» και κοινωνικής συλλογικής μνήμης, πληβειακής και κατά κανόνα προερχόμενης από μια κουλτούρα συλλογικότητας και αντίστασης: Από παραδοσιακές συνήθειες όπως η αλληλεγγύη και η φιλοξενία, που επιβιώνουν και σήμερα με νέες μορφές παρά την αντικατάσταση τους σε μεγάλο βαθμό από την ομογενοποιητική εμπορευματοποίηση (τουρισμός και καχυποψία ή και εχθρότητα απέναντι στους μετανάστες). Μέχρι το μπόλιασμα των σύγχρονων πολιτικοκοινωνικών αντιλήψεων από απόηχους π.χ. του κοινωνικού πειράματος της εκλεγμένης Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ελεύθερη Ελλάδα του 1943-44 ή της εξεγερτικής λογικής του αντιδικτατορικού κινήματος και της πιο πρόσφατης ελληνικής εμπειρίας των μαθητικών και φοιτητικών καταλήψεων ως μορφών πάλης με συγκεκριμένη αξιακή καταξίωση σε διαδοχικές γενιές νέων ανθρώπων κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών.